Pandemia nie mogła pozostać bez wpływu na sektor organizacji pozarządowych. Jak w związku z nią zmieniła się sytuacja finansowa organizacji pozarządowych w ostatnich latach?
W rezultacie pandemii zwiększyły się nierówności w zasobach organizacji pozarządowych. Po raz pierwszy od ponad dekady przychody fundacji i stowarzyszeń spadły. Zwiększył się także odsetek organizacji o najskromniejszych budżetach. Najczęściej pogorszenie sytuacji finansowej spotykało organizacje o stosunkowo małych zasobach.
Przychody organizacji pozarządowych
W Polsce jest zarejestrowanych 138 tys. organizacji pozarządowych, z czego aktywnie działa ok. 70 tys. Przeciętny roczny budżet aktywnej fundacji lub stowarzyszenia wynosił w 2020 roku 26 tys. zł. Oznacza to, że przychody organizacji spadły w stosunku do roku 2017, w którym wynosiły 28 tys. zł.
Rozkład przeciętnych przychodów organizacji zależy od:
- formy prawnej :
- przychody fundacji wynosiły 55 tys. zł,
- przychody stowarzyszeń wynosiły 22 tys. zł,
- stażu działalności:
- najniższe przychody miały organizacje funkcjonujące do 5 lat (11 tys. zł),
- najwyższe przychody mały organizacje funkcjonujące dłużej niż 15 lat (72 tys. zł),
- lokalizacji:
- organizacje z terenów wiejskich miały przychody na poziomie 17 tys. zł,
- organizacje z miast powyżej 200 tys. zł miały przychody na poziomie 61 tys. zł,
- profilu działalności:
- najniższe przychody miały organizacje zajmujące się kulturą (15 tys. zł) i rozwojem lokalnym (21 tys. zł),
- najwyższe przychody miały organizacje zajmujące się pomocą społeczną i ochroną zdrowia (104 tys. zł).
W roku 2020 nastąpiła także zmiana w strukturze przychodów organizacji. Zmniejszył się o 7% udział organizacji uznawanych za „średnie”, tj. takich, których przychody zamykają się w przedziale od 10 tys. zł do 100 tys. zł. Zwiększył się także udział organizacji o najniższych przychodach (do 1 tys. zł) z 11% w 2017 r. do 17% w 2020 r. Symptomatyczna jest także zmiana sumy przychodów 10% największych organizacji – w roku 2018 dysponowały one 83% całości środków sektora pozarządowego, w roku 2020 było to już 85%.
Zmiany w wysokości przeciętnego budżetu i w strukturze przychodów organizacji w 2020 r. w dużym stopniu wynikały z negatywnego wpływu wywartego przez pandemię COVID-19. Jest jeszcze zbyt wcześnie by rozstrzygnąć, czy zakończenie pandemii (o ile nie czekają nas jej nawroty) wpłynie na poprawę sytuacji organizacji.
Tarcza antykryzysowa dla organizacji pozarządowych
Kryzys wywołany pandemią sprowokował przygotowanie przez rząd tzw. tarczy antykryzysowej, z której mogły korzystać także organizacje pozarządowe. Jednak tylko 26% organizacji faktycznie skorzystało z proponowanych rozwiązań. Zazwyczaj były to organizacje o większych budżetach, o ogólnokrajowym zasięgu działalności, zlokalizowane w największych miastach, a także zatrudniające pracowników. Najczęściej korzystano z mikropożyczek i pożyczek (12%) oraz zwolnień ze składek ZUS (10%).
Zasadniczo w środowisku organizacji pozarządowych panuje przekonanie, że możliwości skorzystania z rozwiązań tarczy antykryzysowej były bardzo ograniczone za sprawą licznych, koniecznych do spełnienia warunków. Niekiedy były one wynikiem błędnego, oderwanego od rzeczywistości sformułowania zapisów ustawowych. W rezultacie wiele organizacji przetrwało pandemię w poczuciu braku wpływu na swoją sytuację.
Rezerwy finansowe organizacji
Środki będące w posiadaniu organizacji traktowane są zazwyczaj jako fundusz rezerwowy – średnio wystarcza on na pokrycie 10 miesięcy działalności. Zaledwie 1% organizacji posiada aktywa finansowe, z których zysk jest dodatkowym przychodem organizacji.
Rezerwami finansowymi najczęściej dysponują fundacje z największych miast o budżetach powyżej 100 tys. i zatrudniające stałe zespoły pracowników.
W jaki sposób organizacje finansują swoją działalność?
Choć organizacje pozarządowe mogą korzystać z wielu różnych źródeł przychodów, ograniczają się średnio do trzech. Liczba źródeł przychodów wykorzystywanych przez organizacje wynosiła w 2020 r.:
- do 3 dla 58%,
- od 4 do 6 dla 29%,
- od 7 do 9 dla 11%,
- powyżej 10 dla 3%.
Zwraca uwagę okoliczność, że zamożniejsze organizacje zazwyczaj mają więcej źródeł przychodów. Innymi słowy, większa liczba źródeł prowadzi do wyższych przychodów.
Procentowy rozkład organizacji finansujących swoją działalność z różnych źródeł przychodów w roku 2020 wyglądał następująco:
- 56% – składki członkowskie;
- 53% – źródła samorządowe;
- 49% – darowizny od osób prywatnych;
- 31% – darowizny od instytucji i firm;
- 27% – źródła rządowe i administracji centralnej;
- 26% – przychody z przekazania 1% podatku;
- 20% – odpłatna działalność pożytku publicznego;
- 14% – wsparcie krajowych organizacji pozarządowych;
- 12% – działalność gospodarcza;
- 11% – fundusze Unii Europejskiej,
- 9% – odsetki bankowe, zyski z kapitału żelaznego, udziały i akcje;
- 9% – przychody ze zbiórek publicznych;
- 5% – przychody z majątku, np. wynajmu lokali, sprzętu itp.;
- 3% – wsparcie zagranicznych organizacji pozarządowych;
- 3% – zagraniczne źródła publiczne spoza UE;
- 1% – dotacje od oddziału tej samej organizacji;
- 5% – inne źródła.
Tradycyjnie najczęściej wykorzystywanymi źródłami finansowania organizacji są składki członkowskie, źródła samorządowe oraz darowizny – tak było również w roku 2020. W porównaniu z rokiem 2017 korzystano jednak o 8% rzadziej ze środków samorządowych, o 7% rzadziej ze składek członkowskich, o 5% rzadziej z darowizn i o 4% rzadziej z odsetek bankowych. Korzystano za to o 7% częściej ze środków rządowych, o 5% częściej ze środków z działalności gospodarczej oraz o 2% częściej z odpłatnej działalności pożytku publicznego, zagranicznych środków pozaeuropejskich i wsparcia krajowych organizacji.
Wysokość przychodów organizacji z poszczególnych źródeł
Jak można się domyślać, wysokość kwot trafiających do budżetu organizacji z danego źródła nie odpowiada popularności tego źródła wśród organizacji. Przeciętne kwoty (mediana), które organizacje uzyskały z różnych źródeł wyglądały w roku 2020 następująco (PLN):
- 144 tys. – fundusze Unii Europejskiej;
- 42 tys. – działalność gospodarcza;
- 28 tys. – źródła rządowe i administracji centralnej;
- 24 tys. – wsparcie zagranicznych organizacji pozarządowych;
- 22 tys. – zagraniczne źródła publiczne spoza UE;
- 20 tys. – odpłatna działalność statutowa;
- 19 tys. – źródła samorządowe;
- 12 tys. – wsparcie krajowych organizacji pozarządowych;
- 10 tys. – dotacje od oddziału tej samej organizacji;
- 7 tys. – przychody z majątku, np. wynajmu lokali, sprzętu;
- 6,5 tys. – przychody ze zbiórek publicznych;
- 6 tys. – darowizny od instytucji i firm;
- 4 tys. – składki członkowskie;
- 3,5 tys. – przychody z przekazania 1% podatku;
- 2 tys. – odsetki bankowe, zyski z kapitału żelaznego, udziały i akcje;
- 2 tys. – darowizny od osób prywatnych;
- 16 tys. – inne źródła.
Źródła przychodów w budżecie sektora pozarządowego
Z punktu widzenia budżetu całego sektora pozarządowego w roku 2020 nastąpiła zmiana proporcji pomiędzy źródłami samorządowymi i rządowymi. W stosunku do roku 2017 nastąpił wzrost znaczenia środków samorządowych o 7% oraz spadek udziału źródeł rządowych o 5%. Najprawdopodobniej wynikało to z wpływu pandemii na finanse organizacji. W wielu wypadkach regularna działalność organizacji uległa zawieszeniu lub ograniczeniu. Przy tym środki ze źródeł samorządowych nie zmniejszyły się znacząco w stosunku do poprzednich lat. Wzrósł także udział organizacji w realizacji zadań samorządów, które obciążone zostały nowymi obowiązkami.
Procentowy udział różnych źródeł przychodu w łącznym budżecie sektora wyglądał w roku 2020 następująco:
- 26% – źródła samorządowe,
- 17% – źródła rządowe i administracji centralnej,
- 12% – fundusze Unii Europejskiej,
- 12% – odpłatna działalność statutowa,
- 7% – przychody ze zbiórek publicznych oraz darowizny od osób prywatnych,
- 6% – darowizny od instytucji i firm,
- 6% – 1% podatku,
- 5% – działalność gospodarcza,
- 3% – wsparcie krajowych organizacji pozarządowych,
- 2% – składki członkowskie,
- 1% – wsparcie zagranicznych organizacji pozarządowych,
- 0,3% – przychody z majątku,
- 0,3% – odsetki bankowe, zyski z kapitału żelaznego itp.,
- 0,2% – zagraniczne źródła publiczne spoza EU,
- 2% – inne źródła.
Działalność gospodarcza i odpłatna działalność pożytku publicznego
Organizacje mogą pobierać opłaty za swoje usługi. Jest to możliwe przy prowadzeniu działalności gospodarczej oraz odpłatnej działalności pożytku publicznego. W przypadku działalności gospodarczej uzyskane w ten sposób fundusze powinny zostać przeznaczone na działalność statutową. W przypadku odpłatnej działalności pożytku publicznego przychody nie mogą przekraczać poniesionych kosztów. W ciągu kilku ostatnich lat można obserwować systematyczny wzrost liczby organizacji prowadzących działalność gospodarczą (ten wyhamował jednak między rokiem 2018 a 2021) i odpłatną działalność pożytku publicznego.
Wśród organizacji prowadzących działalność gospodarczą w roku 2020:
- 52% wypracowało zysk,
- 18% poniosło stratę,
- 30% nie osiągnęło ani zysku ani straty.
Prowadzenie działalności gospodarczej lub odpłatnej pożytku publicznego jest podejmowane najczęściej w przypadku organizacji, które są fundacjami, zlokalizowane są w większych miejscowościach, działają w skali całego kraju, mają duże przychody, a także zajmują się ochroną zdrowia, edukacją i wychowaniem oraz kulturą i sztuką.
Działania fundraisingowe
W roku 2020 o 6% mniej organizacji podjęło działania fundraisingowe. Wynikało to zapewne z czasowego zawieszenia działalności w konsekwencji obostrzeń związanych z pandemią, a być może także braku wiary w sens podejmowania takich działań w czasie kryzysu.
Jeśli już decydowano się na działania fundraisingowe, najczęściej podejmowano kontakty osobiste z darczyńcami (66% organizacji) i kontakty z firmami (49% organizacji). Popularne było także zbieranie darowizn przez stronę internetową czy też profil w mediach społecznościowych (36% organizacji). Wzrosło również zainteresowanie platformami crowdfundingowymi (13% organizacji).
Najczęściej podejmowane przez organizacje działania fundraisingowe w roku 2020 to:
- 66% – osobiste kontakty z kluczowymi darczyńcami indywidualnymi;
- 49% – pozyskiwanie pieniędzy od firm;
- 36% – wysyłka e-maili z prośbą o wsparcie;
- 36% – zbieranie darowizn przez stronę internetową organizacji lub profil w portalu społecznościowym;
- 29% – rozmowa telefoniczna z prośbą o wsparcie;
- 26% – wysyłka adresowanych, personalizowanych listów tradycyjnych z prośbą o wsparcie;
- 15% – ulotki, wrzutki do gazet, skrzynek pocztowych, billboardy z prośbą o wsparcie;
- 13% – zbieranie darowizn przez platformy crowdfundingowe;
- 11% – organizacja imprez fundraisingowych w celu pozyskania darowizn;
- 11% – kampanie w mediach tradycyjnych – prasa, radio, telewizja z prośbą o wsparcie;
- 8% – organizacja zbiórki publicznej zarejestrowanej w zbiorki.gov.pl;
- 3% – prośba o złożenie polecenia zapłaty: na ulicy, w miejscach publicznych lub odwiedzanie potencjalnych darczyńców w ich domach;
- 5% – inne.
Posumowanie
Zapewnienie środków na działalność statutową to podstawowy problem dla fundacji i stowarzyszeń w Polsce. Trudności w zdobywaniu funduszy i niezbędnego sprzętu deklaruje 67% organizacji, a 46% ma problemy z utrzymaniem płynności finansowej.
W lepszej sytuacji są organizacje zlokalizowane w większych miejscowościach (powyżej 200 tys. mieszkańców). Organizacje z dużych miast mają największe budżety i często zatrudniają stałe zespoły pracownicze. Organizacje wiejskie mają z kolei najniższe budżety oraz opierają się głównie na zaangażowaniu swoich członków.
Głównym źródłem finansowania organizacji wciąż pozostają środki publiczne. Wzrosło przy tym znaczenie środków samorządowych, a jednocześnie zmalał udział źródeł rządowych.
Należy także wspomnieć, że wielką niewiadomą dla organizacji pożytku publicznego będą nowe zasady odpisu od podatku dochodowego na rzecz OPP. Najprawdopodobniej zwiększą one wpływy największych organizacji i ograniczą je w przypadku tych najmniejszych, pomimo ustawowego podniesienia wysokości odpisu do poziomu 1,5%.
Źródła:
- Raport „Kondycja organizacji pozarządowych 2021” Stowarzyszenia Klon/Jawor na podstawie badań przeprowadzonych od października 2021 do stycznia 2022 roku.