Polski Ład wprowadza ryzyko kaskadowej zapaści finansowania trzeciego sektora z 1% podatku

Wbrew oczekiwaniom, zaproponowany system rekompensaty dla organizacji pożytku publicznego (wyrównania strat z 1%) stanowi krok zmierzający do likwidacji demokratycznego charakteru mechanizmu 1%, przy czym najmocniej uderza w najbardziej potrzebujących – najuboższe środowiska, najuboższych podopiecznych organizacji pozarządowych, odbierając im często cały przychód z jednego procenta. Zjawisko to wystąpi w nadspodziewanie dużej skali.

Dotychczas wprowadzone zmiany prowadzą do daleko idących zaburzeń w dystrybucji środków:

W niniejszym opracowaniu przygotowanym przez Instytut Wsparcia Organizacji Pozarządowych we współpracy ze specjalistami w zakresie podatku PIT z firmy PITax.pl Łatwe podatki omawiamy:

1. negatywny wpływ zmian podatkowych oraz zaproponowanych przez ustawodawcę sposobów rekompensat powstałych strat na organizacje pozarządowe i ich podopiecznych,
2. ryzyko uruchomienia domina konsekwencji prowadzących do zapaści części społecznie znaczących organizacji pozarządowych oraz pozbawienia wsparcia podopiecznych ze środowisk o najniższych dochodach, oraz 
3. opracowaną przez nas propozycję modelu obliczania jednego procenta – pozbawioną negatywnych skutków reformy i wzmacniającą postawy obywatelskie.

Najważniejszą konkluzją tego opracowania jest propozycja wprowadzenia prostej zmiany legislacyjnej eliminującej konieczność implementacji jakichkolwiek dodatkowych mechanizmów rekompensacyjnych. Propozycja ta sprowadza się do prostej zasady:

To nad wyraz proste rozwiązanie rozwiązuje wszystkie zdiagnozowane problemy dotychczasowych projektów i, jak jesteśmy przekonani, nie niesie za sobą żadnych negatywnych konsekwencji – pozostaje neutralne zarówno dla organizacji pozarządowych jak i budżetu Państwa.

Szczegółowe omówienie tej metody znajduje się na końcu opracowania. Zanim do niej przejdziemy, chcielibyśmy jednak wyjaśnić, dlaczego fundamentalnie nie zgadzamy się i jesteśmy stanowczo przeciwni regulacjom zaproponowanym przez Sejm w obecnej formie. Wyjaśniamy, dlaczego oceniamy je jako wyjątkowo szkodliwe na wielu poziomach.

Nie niszczmy tego, co budowaliśmy dwadzieścia lat i co działa przyzwoicie

Wydaje się, że reformy zawarte w Polskim Ładzie, na etapie analizy i projektowania nie objęły zagadnień związanych z finansowaniem trzeciego sektora w oparciu o 1% podatku. Zdawkowa analiza Ministerstwa Finansów podaje jedynie, że wpływy z tego tytułu spadną o około 20%, nie uwzględnia jednak istotnych niuansów. Tytułem przykładu wymienić należy następujące kwestie:

• W wyniku zmian uboższa połowa społeczeństwa zostanie praktycznie pozbawiona możliwości realizacji prawa do uczestnictwa w społeczeństwie obywatelskim za pośrednictwem mechanizmu 1% podatku (bezpośredniego „głosowania” wskazującego kierunki pomocy i działania trzeciego sektora). 
• Co za tym idzie, organizacje wspierane przez uboższą część społeczeństwa – osoby osiągające zarobki nie wyższe niż minimalna krajowa – a więc organizacje pozarządowe z obszarów i środowisk ubogich zostaną zupełnie (to nie jest błąd) pozbawione jednego procenta. 
• W przypadku dzieci korzystających z rehabilitacji i innych podopiecznych zbierających 1% w ramach subkont – osoby ze środowisk o niskich dochodach prowadzące kampanie zbiórki w swojej sieci społecznej nawet całkowicie stracą przychód z 1%, gdyż wspierający je podatnicy stracą prawo do przekazywania 1%.

Obecne propozycje rekompensat nie naprawią tych błędów

Zarówno w toku skandalicznie krótkich konsultacji społecznych, jak i w trakcie prac w Sejmie, zwrócono uwagę na część negatywnych konsekwencji – tych najbardziej bezpośrednich – nie zdając sobie jednak sprawy z szeregu zależności, które mogą w efekcie domina doprowadzić do poważnych perturbacji w prowadzeniu działalności pomocowej przez organizacje pozarządowe. Nasze analizy pokazują, że proponowane zmiany najdotkliwiej obejmą najbardziej potrzebujących i najuboższych podopiecznych organizacji.

Być może nowelizacja systemu podatkowego mogłaby być dobrym momentem na jego synchronizację z reformą 1% podatku, gdyż dotychczasowe rozwiązania nie są wolne od wad. W tej chwili nie ma jednak już czasu na wielomiesięczne opracowania i konsultacje, gdyż ustawa została przekazana do głosowania w Senacie. Na obecnym etapie podstawowym założeniem powinno być zapobieżenie szkodom, które może wywołać ustawa w obecnej formie i minimalizacja wpływu zmian ustawy na sytuację finansową organizacji pozarządowych. Jest to konieczne, aby nie zniszczyć budowanej przez lata delikatnej tkanki zależności (o czym ustawodawca najwidoczniej zapomina) i w efekcie domina nie doprowadzić do poważnej zapaści trzeciego sektora, który został w ostatnim roku poturbowany, gdy stracił szereg wykwalifikowanych pracowników, którzy w wyniku opóźnień w uruchomieniu funduszy unijnych zmuszeni zostali do poszukiwania zatrudnienia w biznesie.

Nie zapominajmy też o znaczeniu trzeciego sektora, który szczególnie w tak trudnym okresie wojny, kryzysu uchodźczego i spodziewanych kolejnych fali pandemii, odciąża instytucje państwowe w tych obszarach, w których potrzebna jest elastyczność działania. Rządzący w interesie swoim, jak i całego społeczeństwa, powinni szczególnie wspierać organizacje pozarządowe w najbliższych latach, gdyż to one są w stanie szybko identyfikować obszary potrzeb pomocowych i je obsługiwać, zanim zostaną uruchomione mechanizmy państwowe, co szczególnie dobrze widoczne było w procesie recepcji uchodźców.

Polski Ład odbiera prawo głosu połowie społeczeństwa

Pierwsza propozycja Polskiego Ładu nie zawierała żadnych nowych uregulowań w zakresie jednego procenta, co, jak prognozuje Ministerstwo Finansów, miało prowadzić do obniżenia wpływów z 1% podatku o ok. 20% w 2023 roku. Nie zauważono jednak, że jest to „średnia, która kłamie”.

W praktyce duża część organizacji (szczególnie z obszarów wiejskich i ściany wschodniej) może stracić wszystko lub prawie wszystko. Społecznie najbardziej poszkodowane zostaną osoby najuboższe, którym zostanie odebrane prawo do dysponowania 1% podatku wg ich woli oraz osoby z ich kręgów społecznych. Propozycje Sejmu odbierają demokratyczny mandat uboższej połowie społeczeństwa na rzecz centralnego dysponowania środkami (bo takie zaproponowano w systemie rekompensat). 

Serwis podatkowy PITax.pl Łatwe podatki w artykule pt. Duża część podatników nie przekaże 1% podatku na wybraną OPP przedstawia tabelaryczne zestawienie procentowego spadku jednego procenta w zależności od przychodów podatników:

Tab. 1. Spadek wysokości przekazywanego jednego procenta podatku przez podatników uzyskujących przychody ze stosunku pracy w rozliczeniach za lata 2022 i 2023 (po wprowadzeniu Polskiego Ładu) w stosunku do kwot które zostaną przekazane w rozliczeniu za rok 2021 (przed wprowadzeniem Polskiego Ładu): ujęcie kwotowe i procentowe dla przykładowych wartości wynagrodzenia brutto.

Jak widać w powyższym zestawieniu, problemem jest nie tylko to, że osoby z przychodami na poziomie minimalnej krajowej nie przekażą ani grosza z 1% podatku, ale też to, że przeciętny podatnik przekaże w tej formie pomocy aż o 67,34% mniej PIT, niż miało to miejsce w rozliczeniu 2021 roku – tj. zaledwie 11,30 zł.

Najuboższym i najbardziej potrzebującym odebrano wszystko

Przykłady organizacji, które zostaną najbardziej poszkodowane i mogą stracić nawet całość przychodów pochodzących z 1% podatku to organizacje:

• z obszarów wiejskich,
• wywodzące się ze „ściany wschodniej”,
• wspomagane przez osoby starsze (w tym emerytów),
• wspierane przez byłych podopiecznych OPP o niskich dochodach – są to np. organizacje finansowane przez osoby, które odbudowują życie po wyjściu z zakładów zamkniętych.

Oczywiście można się domyślić, że organizacje te zajmują się jednocześnie najuboższymi i najbardziej potrzebującymi z bliskich im kręgów.

Spójrzmy jeszcze od innej strony – na przykładową organizację, która wspiera tysiące chorych dzieci w modelu tzw. subkont. Ten model zbiórki 1% jest co prawda uważany przez niektóre organizacje za niewłaściwy, jednak okazał się wyjątkowo efektywny i jest obecnie bardzo popularny, gdyż podatnicy dużo chętniej wspierają konkretne potrzebujące dzieci. Z kolei rodzice, walcząc o zdrowie swoich pociech, podejmują olbrzymi wysiłek poszukiwania osób, które przekażą 1% na ratowanie ich dziecka – w pierwszej kolejności „łańcuszkiem poleceń” wśród znajomych. W tym modelu organizacje często nie angażują się w promocję, a cały wysiłek „reklamowy” skupia się na podopiecznym lub jego zaangażowanym opiekunie.

Jakże okrutnym jest proponowany przez Sejm system, w którym matki chorych dzieci pochodzące z ubogich środowisk, szukając wsparcia wśród ubogich znajomych zarabiających w przedziale minimalnej krajowej, mogą stracić nawet całość dofinansowania leczenia ich dzieci. Proponowany system rekompensat zawodzi tu na dwóch poziomach – nie dość, że jest to model wspierający głównie tych, którzy stracą najmniej, to nie uwzględnia on także złożoności systemu 1% (jego dystrybucji na bazie „celu szczegółowego” pośród podopiecznych organizacji). Rekompensaty będą „niepodzielne” na poszczególnych podopiecznych, jeśli nie będą zawierały systemu oznaczania „celu szczegółowego”. Każda próba podziału tych pieniędzy przez organizację spotka się z oskarżeniami wobec OPP o niesprawiedliwe dzielenie, gdyż trudno będzie znaleźć proporcje, w jakich mieliby być wsparci podopieczni, którzy sami nie otrzymali żadnych środków z 1%. Ci, wciąż mający szansę na zbiórkę, nie zrozumieją argumentów na rzecz dzielenia się z tymi, którzy otrzymali zbyt mało i będą oskarżali organizacje o odbieranie jednego procenta ich dzieciom. Ponadto brak wyobraźni legislacyjnej w tym względzie, może również doprowadzić do sytuacji, która będzie rodzić waśnie pomiędzy samymi opiekunami podopiecznych wspieranych przez organizację.

Nie można zgodzić się, że nowelizowanie instytucji 1% przez ustawodawcę, który nie dostrzega immanentnie powiązanych ze sobą kwestii – przekazywania 1% na OPP oraz dystrybucji w ramach konkretnego celu szczegółowego – zasługuje na aprobatę i wprowadzenie do systemu prawa. 

Na marginesie można sobie zadać retoryczne pytanie, dlaczego takie wsparcie musi być udzielane przez organizacje pozarządowe, skoro opieka zdrowotna należy do podstawowych obowiązków Państwa.

Domino konsekwencji prowadzących do zapaści OPP

Idąc dalej, należy zwrócić uwagę na następstwa stanowiące niebezpośredni rezultat rozpatrywanych zmian – jeśli przychody organizacji pozarządowej z 1% podatku będą na tyle małe, że zbliżą się lub wręcz nie pokryją kosztów promocji w celu pozyskania wsparcia w tej formie. Naturalną konsekwencją będzie zaprzestanie działań reklamowych przez organizacje, a w efekcie w ciągu najbliższych 2-3 lat po doświadczeniu bolesnych strat na tym polu, wartość jednego procenta przekazywanego do organizacji spadnie lawinowo. Jest to olbrzymie zagrożenie dla całego sektora. Problem ten narastał już przez ostatnie lata wraz z inflacją kosztów reklamy, która jest ważnym elementem działania organizacji pozarządowych. Za pośrednictwem promocji OPP walczą o percepcję społeczeństwa – konkurują np. z reklamą „proszków do prania”. Nie należy więc lekceważyć znaczenia wydatków tego typu ponoszonych przez trzeci sektor.

Poniżej przedstawiamy tabelaryczne zestawienie kluczowych problemów, które wynikają z wprowadzonych oraz procedowanych zmian podatkowych:

Tab. 2. Zestawienie zmian podatkowych o największym wpływie społecznym i na organizacje pozarządowe.

Model wyrównania – pozorność rozwiązań i generowanie problemów

W drodze konsultacji i prac w Sejmie pojawiły się propozycje, które po przeprowadzeniu wnikliwej analizy są naszym zdaniem niedopuszczalne i nie eliminują najpoważniejszych niedociągnięć pierwotnego projektu. Zaproponowane „mechanizmy wyrównania utraty wpływów z 1% podatku” wprowadzają patologie takie jak próba centralizacji decyzji pod marką demokratycznego 1% podatku oraz pogłębiają dysproporcje dystrybucji środków pomiędzy obszarami geograficznymi i społecznościami o najniższym i najwyższym dochodzie. Dotychczas proponowane uregulowania zagrażają stabilności finansowej organizacji z obszarów i społeczności o najniższym dochodzie. Poniżej przedstawiamy tabelaryczne zestawienie zidentyfikowanych problemów:

Tab. 3. Wpływ dotychczasowych propozycji rekompensat na społeczeństwo i organizacje pozarządowe.

Oferujemy gotowe rozwiązanie neutralizujące niekorzystne zmiany

Instytut Wsparcia Organizacji Pozarządowych wraz z partnerem – specjalistą w zakresie podatku PIT – firmą PITax.pl Łatwe podatki, od 2015 roku wspierają w pozyskiwaniu funduszy ponad tysiąc organizacji pożytku publicznego, które biorą udział w projekcie PITax.pl dla OPP. Nasze doświadczenia czynią nas jednymi z najbardziej doświadczonych ekspertów w zakresie 1% podatku. Poczuliśmy się zobowiązani do zabrania głosu w momencie, w którym wprowadzane są zmiany mające naszym zdaniem zasadniczy i wybitnie destruktywny wpływ na finansowanie trzeciego sektora w Polsce. Przeanalizowaliśmy wiele modeli i scenariuszy, jednak z uwagi na ograniczenia czasowe chcielibyśmy się skupić na wzorcu, który naszym zdaniem najlepiej spełnia przyjęte przez nas założenia:

1. Model powinien minimalizować wpływ na dotychczasową dystrybucję 1% podatku – zarówno w ujęciu całościowej kwoty jednego procenta, jak i dystrybucji pomiędzy organizacjami. Uważamy, że to nie jest czas na nieprzemyślaną i nieskonsultowaną reformę systemu 1% podatku.
2. Model powinien utrzymać możliwość redystrybucji środków w ramach organizacji, co obecnie dzieje się za pośrednictwem „celu szczegółowego” poprzez tzw. subkonta, aby nie odciąć dziesiątek tysięcy podopiecznych od finansowania.
3. Model powinien być możliwie prosty, czytelny i pozwolić na pozostawienie brandu „1% podatku” – jest to symbol bodajże najbardziej demokratycznego z powszechnych mechanizmów decyzyjnych w polskim ustawodawstwie.

Rozwiązanie, które eliminuje wszystkie wymienione we wcześniejszych sekcjach niniejszego opracowania mankamenty i wg naszej wiedzy nie wprowadza znaczących przetasowań dystrybucji wewnątrz trzeciego sektora, stanowi w swojej istocie bardzo prosty model:

Ten prosty zabieg wyeliminowania kwoty wolnej od podatku w obliczeniu 1% niweluje konieczność tworzenia dodatkowych, złożonych systemów rekompensat, natomiast wewnątrzsystemowa zmiana proporcji pomiędzy organizacjami pozarządowymi jest minimalna i ukierunkowana na oddanie głosu jak największej grupie podatników przy jednoczesnym zapewnieniu wsparcia dla najuboższych podopiecznych OPP.

Uzasadnienie finansowe można znaleźć w poniższej tabeli przygotowanej na podstawie danych rozliczeniowych osób, które skorzystały z systemu PITax.pl Łatwe podatki. Do obliczeń użyto danych osób z rozliczenia PIT-37 za 2021 rok. Jak widać – przekazywana przez nich kwota w 2023 r. to aż 22% mniej wpływów z 1% podatku względem ubiegłorocznego systemu podatkowego. W kolejnym roku podatnicy przekażą natomiast 29% mniej jednego procenta – o ile omawiana nowelizacja zostanie uchwalona przez Sejm w niezmienionej formie.

Nota techniczna: uważamy, że zbiór danych w systemie PITax.pl jest dobrym reprezentantem ogólnej populacji osób rozliczających swój PIT. W modelu nie uwzględniono wzrostu płac, jak również inflacji. Przyjęliśmy, że wzrost płac będzie podążał w ślad za inflacją w związku z czym, na przestrzeni najbliższych 2-3 lat nie będzie potrzeby waloryzowania zaproponowanego modelu. Ponadto należy zauważyć, iż prognozowane drastyczne niedobory 1% (wskazane w kolumnie D) wskazują realny spadek wartości przychodów organizacji pozarządowych, jeżeli pozostawiony zostałby obecnie proponowany model rozliczeń. Wraz z rozwarstwieniem poziomu inflacji i płac proponowany model będzie dążył do obniżenia realnej wartości przekazywanego 1% podatku na rzecz organizacji, jednak wydaje się, że problem ten dotknie wszystkich dziedzin gospodarki.

Tab. 4. Wyniki symulacji odchyleń wartości 1% podatku dla różnych modeli obliczania 1% podatku w oparciu o dane rzeczywiste z systemu PITax.pl Łatwe podatki.

Cechy charakterystyczne zaproponowanego modelu:

1. Całościowa wartość jednego procenta pozostaje na niezmienionym poziomie (widoczne w tabeli +2% jest w granicach błędu przyjętego modelu), tak więc system pozostaje neutralny dla budżetu państwa.
2. Model zachowuje zbliżone proporcje dystrybucji jednego procenta pomiędzy dotychczasowymi beneficjentami systemu, minimalizuje tragiczne skutki wykluczenia niektórych obszarów wsparcia. Tym samym wydaje się być najbezpieczniejszym ze wszystkich publicznie proponowanych modeli i nie wymaga wprowadzania „ręcznych” uznaniowych rekompensat, które są sprzeczne z ideą jednego procenta:
   
   • Organizacje z obszarów ubogich, organizacje funkcjonujące w mniej zamożnych społecznościach nie tracą całości lub znaczącej większości finansowania.
   • Osoby ze środowisk ubogich, zarabiających na poziomie minimalnej krajowej – połowa społeczeństwa o niższych przychodach nie traci całości lub znaczącej większości finansowania.
   • Model jest neutralny dla „drugiej warstwy” dystrybucji – czyli dystrybucji pomiędzy podopiecznymi organizacji na bazie „celu szczegółowego”, zabezpiecza bezpieczeństwo finansowe osób pod opieką takich organizacji. (To nie czas na reformę systemu bez analizy wpływu!)
3. Aktywizujemy społecznie osoby wykluczone wcześniej proponowanym modelem – teraz każdy podatnik ma demokratyczny, ważny głos przy wyborze organizacji pozarządowej i obszaru wsparcia.
4. Obywatele Ukrainy zwolnieni z podatku – zostają włączeni do dyskursu i mogą uczestniczyć w odbudowie ojczyzny oraz wspieraniu swoich rodaków. Ponadto kształtują społeczeństwo obywatelskie zyskując prawo decydowania o jego kształcie. Jest to działanie integracyjne i edukacyjne, włączające w społeczeństwo.
5. Studenci – już w poprzednich latach pozbawieni prawa głosu – odzyskują to uprawnienie, jednocześnie ucząc się zaangażowania społecznego.
6. Nie ma potrzeby wprowadzania sztucznych mechanizmów rekompensat, które trudno „skalibrować”, a w dotychczasowej formie promowały organizacje skupiające się na zainteresowaniach osób majętnych (np. kluby tenisowe i jachtowe) lub ewentualnie wspierały głównie podopiecznych z rodzin o sieci społecznej z ponadprzeciętnym wynagrodzeniem.
7. 100% decyzyjności jest po stronie społeczeństwa zgodnie z pierwotnym założeniem jednego procenta – w tym modelu nie ma miejsca na wprowadzanie „bocznymi drzwiami” systemu centralnej dystrybucji – jak to jest czynione w proponowanym przez Sejm systemie „rekompensat”.
8. Zachowujemy markę „1% podatku” – zmianie ulega wyłącznie podstawa obliczeń.
9. System jest prosty w implementacji i czytelny w odbiorze.

Przewidziane niepożądane skutki uboczne:

1. Proponowany system ma delikatną tendencję promowania decyzyjności osób o niższych dochodach w stosunku do modelu z lat poprzednich. Efektem może być, że organizacje wspierane przez biedniejszą część społeczeństwa uzyskają stosunkowo większą „rekompensatę”, niż organizacje wspierane przez bogatszych podatników. Samo zjawisko jest pozytywne, jednak jest niepożądane w kontekście przyjętych założeń – minimalizacji zmian.

Mamy nadzieję, że powyższe opracowanie sprowokuje do dyskusji i pomoże naprawić w ramach prac w Senacie model zaproponowany przez Sejm. Jak wyżej wskazaliśmy, obecne propozycje, jeśli nie zostaną zmienione, będą miały destrukcyjny wpływ dla całego sektora i przyczynią się do cierpienia osób korzystających z pomocy wielu organizacji, a także do degradacji jednego z najbardziej demokratycznych oraz powszechnych mechanizmów wprowadzonych w polskim prawodawstwie po 1989 roku.

Źródła:

1. https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/9BB4048850585F73C125882C005FE607/%24File/2186.pdf – projekt z dnia 22 kwietnia 2022 r. ustawy zmieniającej ustawę o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz innych ustaw (zawiera zaproponowane mechanizmy wyrównania 1% dla OPP oraz treść rozporządzenia, na podstawie której będą wdrażane;
2. https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/E0A258F1114233EFC125883F00617DFB/%24File/2239-A.pdf – dodatkowe sprawozdanie Komisji Finansów Publicznych o rządowym projekcie ww. ustawy zawierający propozycje poprawek modyfikacji w 1% dla OPP (np. podwyższenie stawki z 1% do 1,5%);
3. https://www.gov.pl/attachment/5ddc839e-b372-4ed6-aabb-818f6fcb20a1 – informacja dotycząca kwot 1% należnego podatku dochodowego od osób fizycznych przekazanych organizacjom pożytku publicznego w 2021 roku z rozliczenia za 2020 rok (w dokumencie zostały wskazane m.in. OPP najbardziej obdarowane w deklaracjach za ten okres);
4. https://www.pitax.pl/wiedza/przepisy-i-wskazniki/duza-czesc-podatnikow-nie-przekaze-1-na-wybrana-opp/ – artykuł na witrynie PITax.pl Łatwe podatki stanowiący symulację wysokości 1% przekazywanego na OPP względem poszczególnych wartości wynagrodzeń;
5. https://www.pitax.pl/wiedza/aktualnosci/wyrownanie-wplywow-z-1-dla-organizacji-pozytku-publicznego/ – artykuł na witrynie PITax.pl Łatwe podatki opisujący rządową propozycję mechanizmów wyrównania 1% dla OPP oraz związane z tym zagrożenia.
6. https://www.pitax.pl/wiedza/aktualnosci/alternatywne-metody-wyrownania-1-dla-opp/?stage=Stage – artykuł na witrynie PITax.pl Łatwe podatki wskazujący alternatywne metody wyrównania 1% dla OPP i jakby rosły, gdyby nie doszło do zmian podatkowych w PIT.